Kartki z kalendarza

Zakład Ubezpieczeń Społecznych powstał 24 października 1934 roku na mocy rozporządzenia Prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Od 90 lat ZUS jest najważniejszą instytucją polskiego systemu ubezpieczeń społecznych.

Ku wspólnocie ubezpieczonych

Wiek XIX to okres gwałtownych przemian społecznych. Państwa europejskie zmuszone są do wprowadzenia polityki socjalnej. Pierwsze próby wdrożenia powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych pojawiają się pod koniec XIX wieku. W 1883 roku Niemcy uchwalają ustawę o ubezpieczeniach chorobowych, a w następnych latach dalsze: gwarantującą prawo do leczenia i renty na skutek niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy oraz przyznającą robotnikom prawo do emerytury po ukończeniu 70 lat. System ubezpieczeń w monarchii austro-węgierskiej wprowadzony zostaje ustawą o obowiązkowym ubezpieczeniu od wypadków przy pracy oraz na wypadek choroby. Najgorzej jest w cesarstwie rosyjskim - pierwsze ustawy uchwalone zostają dopiero w 1912 roku: jedna reguluje ubezpieczenia chorobowe, druga - ubezpieczenia od wypadków przy pracy; nie ma żadnych przepisów emerytalnych. Polacy pozbawieni państwowości zdani są na regulacje prawne trzech zaborców.

Wyzwania niepodległości 1918-1933

II Rzeczpospolita staje przed wielkim zadaniem stworzenia jednolitego i nowoczesnego państwa. To samo dotyczy systemu ubezpieczeń społecznych. Należy nie tylko ujednolicić ustawodawstwo pozaborcze, ale przede wszystkim dostosować je do warunków niepodległego kraju. Pierwsze prace nad stworzeniem polskiego prawodawstwa ubezpieczeń społecznych prowadzone były jeszcze przed odzyskaniem niepodległości, w 1917 roku. Tuż po odzyskaniu niepodległości, 23 listopada 1918 roku, Tymczasowy Naczelnik Państwa Józef Piłsudski przyznaje robotnikom i pracownikom przemysłu specjalny zasiłek, a 11 stycznia 1919 roku wprowadzone zostaje ubezpieczenie zdrowotne i powstają Kasy Chorych. Kolejne ważne etapy tworzenia systemu ubezpieczeń społecznych to: rok 1920 - ustawa o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby, rok 1924 - ustawa o ubezpieczeniu na wypadek bezrobocia, rok 1927 - rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o ubezpieczeniu społecznym pracowników umysłowych.

Burza idei społecznych 1934

28 marca 1933 roku zostaje uchwalona ustawa scalająca system ubezpieczeń społecznych. Nadaje ona jednolity charakter prawu odradzającej się Polski - obejmuje wszystkie rodzaje ubezpieczeń społecznych: chorobowe i macierzyńskie, wypadkowe przy pracy i z chorób zawodowych, emerytalne robotników oraz emerytalne pracowników umysłowych, od bezrobocia. Jest w całości tworem polskiej myśli prawodawczej.

Uchwalenie ustawy (dotyczącej niemal wszyst­kich grup społecznych) poprzedzają burzliwe dyskusje zarówno w samym parlamencie, jak i na łamach prasy. W tym czasie następuje też zasad­nicza przebudowa gospodarcza kraju - powstaje polski port morski w Gdyni, tworzy się Centralny Okręg Przemysłowy.

1934 Nowoczesne państwo, nowoczesna instytucja

Ustawa scaleniowa wchodzi w życie 1 stycznia 1934 roku. Praktycznie od momentu jej uchwalenia trwają prace nad nowelizacją. 24 października 1934 roku Prezydent RP Ignacy Mościcki podpisuje rozporządzenie o zmianie ustawy. Na mocy tego rozporządzenia powołany zostaje Zakład Ubezpieczeń Społecznych, który obejmuje zarząd nad pięcioma funduszami ubezpieczeniowymi: Funduszem Ubezpieczenia Emerytalnego Robotników, Funduszem Ubezpieczenia Emerytalnego Pracowników Umysłowych, Funduszem Ubezpieczenia od Wypadków3 i Chorób Zawodowych, Funduszem Ubezpieczenia na Wypadek Braku Pracy dla Pracowników Umysłowych oraz Ogólnym Funduszem Ubezpieczenia na Wypadek Choroby i Macierzyństwa. ZUS obejmował swym działaniem obszar całego kraju. Główna siedziba znajdowała się w Warszawie. Działało też pięć oddziałów terenowych w Krakowie, Królewskiej Hucie (obecnie Chorzów). Lwowie, Poznaniu i Łodzi. Do najważniejszych zadań ZUS należały: ustalanie uprawnień do świadczeń długoterminowych oraz ich wypłata, administrowanie majątkiem ubezpieczenia emerytalnego i wypadkowego, prowadzenie akcji zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, lecznictwo i profilaktyka oraz koordynacja, kontrola i uzupełnianie działalności ubezpieczalni społecznych, nadzór nad ubezpieczalniami społecznymi. Już w tym czasie ZUS wykorzystuje nowoczesne metody matematyczne i statystyczne. Polski system ubezpieczeń społecznych jest jednym z najnowocześniejszych w ówczesnej Europie.

1934-1939 ZUS - ubezpieczenia, opieka, edukacja

Po scaleniu systemu ubezpieczeń społecznych ZUS staje się ważną instytucją realizującą zadania z zakresu polityki społecznej państwa. Zgodnie ze swoim statutem podejmuje również działalność edukacyjną i prewencyjną (organizuje wystawy higieniczne, finansuje wydawanie plakatów promujących bhp, produkcję filmów o tematyce bhp, zorganizowanych formach wypoczynku dla robotników, walce z chorobami zakaźnymi, finansuje kolonie letnie dla dzieci, wydaje czasopismo naukowe oraz popularno-naukowe o tematyce ubezpieczeniowej). Środki z nadwyżek finansowych, które powstały dzięki reinwestycji składek ubezpieczeniowych, ZUS przeznacza na projekty budowlane (szpitale, sanatoria, budynki mieszkalne) oraz prozdrowotne. Najważniejszą częścią ubezpieczenia chorobowego było lecznictwo. Organizacją lecznictwa ubezpieczeniowego zajmowały się ubezpieczalnie społeczne. W zakres lecznictwa ubezpieczeniowego wchodziło lecznictwo ogólne, specjalistyczne, pomoc położnicza, opieka nad matką i dzieckiem, opieka nad młodzieżą, pomoc dentystyczna, lecznictwo szpitalne, sanatoryjne, profilaktyka zdrowotna, zaopatrywanie chorych w leki i środki pomocnicze. Od 1935 roku podstawową opieke medyczna zapewniał lekarz domowy.

1939-1941 Pod okupacją - działalność mimo terroru

W czasie II wojny światowej ZUS zapisał w swojej historii chlubne karty. Po klęsce wrześniowej zrujnowane zostały finanse funduszy ubezpieczeniowych. Koszty ewakuacji ZUS jedynie na terenach RP znajdujących się pod okupacją niemiecką szacuje się na 2,5 miliona zł (ówczesnych). Polsce, podzielonej między dwóch okupantów, narzucone zostają odrębne, zgodne z ich ideologiami, bezwzględne warunki. Niemcy dzielą okupowane polskie ziemie, część włączając do III Rzeszy, a z reszty tworząc Generalne Gubernatorstwo (dystrykt krakowski, warszawski, radomski i lubelski) z siedzibą władz w Krakowie. ZUS funkcjonuje tylko na terenie Gubernatorstwa: wypłaca ograniczane przez okupanta świadczenia i daje zatrudnienie, często ratując tym życie wielu osób. W stosunku do ludności pochodzenia żydowskiego prześladowania i represje są szczególnie nasilone. Na terenach zajętych przez ZSRR polskie instytucje państwowe przestają istnieć. Dotyczy to również ZUS. Pracownicy instytucji ubezpieczeń społecznych, mimo grożących za to surowych kar, wspierali i licznie zasilali szeregi konspiracji niepodległościowej.

1941-1944 Chlubne karty historii ZUS

Po ataku na ZSRR, 22 czerwca 1941 roku, Niemcy zajmują resztę polskich ziem.  Wzmaga się terror: następuje zagłada Żydów, nasilają się prześladowania Polaków, coraz bardziej ograniczany jest zakres ubezpieczeń społecznych dla ludności polskiej. To wszystko zwiększa opór społeczeństwa. W instytucjach ubezpieczeniowych tworzą się komitety pomocy dla koleżanek i kolegów, którzy doświadczyli represji ze strony okupanta. Pracownicy ubezpieczeń społecznych pod koniec wojny - korzystając ze swego doświadczenia - podejmują przygotowania do reformy systemu ubezpieczeń.

• Zły czas, prawi ludzie - Zakład Ubezpieczeń Społecznych podczas II wojny światowej - przeczytaj.

1944 Walka i klęska

Powstanie Warszawskie, trwające od 1 sierp­nia 1944 roku przez 63 dni, mobilizuje wielu pracowników i współpracowników ZUS. W Powstaniu wzięło udział około 60 pracowników ZUS. Dwa oddziały powstańcze, działające w okolicy ulic Frascati i Smolnej złożone były wyłącznie z zus-owców. Pracownice Centrali ZUS i ubezpieczalni społecznych podległych pod ZUS, które przeszły wcześniej odpowiednie szkolenia, biorą udział w Powstaniu jako sanitariuszki i łączniczki. W gmachu przy ul. Czerniakowskiej 231, w którym przed wojną mieściła się Centrala ZUS i szpital ubezpieczalni społecznej, urządzony zostaje polowy szpital powstańczy. Służbę sanitarną pełnią w nim pracownice ZUS.

Pracują w szpitalu, asystują przy operacjach, wykonują zabiegi, pielęgnują. Czołgają się pod barykady po rannych i pod ogniem nieprzyjacielskim dźwigają bezwładne ciała. Na każdym stanowisku wykazują ofiarność i pogardę śmierci godną żołnierza Polski walczącej” (fragment wspomnień pracowników ZUS opublikowanych w wydawnictwie „Posterunek na Czerniakowskiej”)

Szczególną rolę odgrywają w tym czasie także lekarze Ubezpieczalni.

Kazimierz Miszewski
(lekarz Ubezpieczalni Społecznej, komendant powstańczego szpitala polowego):

W porozumieniu z ówczesnymi władzami konspiracyjnymi, cywilnymi i wojskowymi [...], jako [...] kierownik wyszkolenia sanitarnego wojskowej służby kobiet, obserwowałem przy ambulatoriach (na Smulikowskiego, na Polnej i na Woli) konspiracyjne przygotowania. [...] Nagromadzenie materiału [opatrunkowego] na Polnej oddało dużą przysługę w czasie Powstania największemu szpitalowi, ostatnio do 900 łóżek, zaimprowizowanemu przy ulicy Jaworzyńskiej. [...] Dwóch lekarzy Ubezpieczalni w moim rejonie zamieniło swe mieszkania, od pierwszych dni Powstania do końca, na punkty opatrunkowe i szpitaliki, przez które przewinęły się setki potrzebujących pomocy.

Warszawa, 1944 (Relacja dla Komisji Historycznej ZUS, 1947, Archiwum Akt Nowych).

1945-1947 Budowanie na gruzach

Po zakończeniu wojny ZUS stanął przed wieloma problemami – ogromne straty w ludziach, straty materialne, zmiana granic państwa. Wyznaczone zostają nowe, okrojone granice Polski. Nowe granice oznaczają dla ZUS zmiany w obszarze działalności. Straty w samych nieruchomościach, które należały do Zakładu (budynkach administracyjnych, domach mieszkalnych, wypoczynkowych i sanatoriach) stanowią one co najmniej trzecią część ich przedwojennej wartości (w sprawozdaniu dyrektora naczelnego Józefa Pasternaka straty ZUS oszacowano na ponad 860 mln ówczesnych złotych). W nowej rzeczywistości ZUS wraca do roli krajowego koordynatora systemu ubezpieczeń społecznych. Podejmuje też współpracę z uczelniami i instytucjami naukowo-badawczymi, wznawia działalność popularyzatorską w dziedzinie ubezpieczeń społecznych.

​​​​​1948-1954 Pod dyktatem nowej władzy

Radość z pokonania III Rzeszy szybko zostaje zduszona przez ustrój komunistyczny. W apogeum okresu stalinowskiego instytucje państwowe poddawane są gwałtownej ideologizacji, a odstępstwa od komunistycznej doktryny i propagandy karane są coraz brutalniej. Ten proces nie omija także ZUS. Odgórnie wprowadza się socjalistyczne współzawodnictwo pracy, pracowników zmusza się do udziału w pochodach i manifestacjach poparcia dla nowej władzy. Jednak Zakład przede wszystkim obejmuje ubezpieczeniami coraz większą liczbę osób i wypłaca coraz więcej świadczeń. Scentralizowane państwo stara się ograniczać samodzielność ZUS. W 1950 roku zniesiono samodzielność funduszy ubezpieczeniowych, a w 1951 roku finanse ubezpieczeń społecz­nych włączono do budżetu państwa - składki na ubezpieczenie przybrały tym samym cechy podatku. W 1953 roku pojawia się koncepcja likwidacji samego ZUS.

1955-1959 Likwidacja ZUS

W 1955 roku, w ramach zniesienia jakichkol­wiek przejawów samorządności i niezależno­ści (zwłaszcza finansowej) instytucji i 

przedsiębiorstw następuje likwidacja Zakładu - wzorem rozwiązań radzieckich jego zadania przejmują związki zawodowe (w zakresie świadczeń krótkoterminowych - zasiłki) oraz Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (w zakresie świadczeń długoterminowych - rentowych i emerytalnych). Po październiku 1956 roku, wraz z dojściem do władzy Władysława Gomułki, następuje złagodzenie systemu politycznego. Kończy się epoka stalinowskiego terroru. Państwo działa pod hasłem naprawy "błędów i wypaczeń".

1960-1980 Reaktywacja ZUS.
"Mała stabilizacja" i dekada Gierka

Ustawą z 13 kwietnia 1960 roku ZUS zostaje przywrócony i podejmuje swoje zadania, zapewniając ciągłość ubezpieczeń i terminowo wypłacając świadczenia. "Mała stabilizacja" lat 60. przynosi pozorne zliberalizowanie systemu politycznego. W następnej dekadzie - dzięki zachodnim kredytom - następuje poprawa sytuacji gospodarczej, jednak z biegiem lat coraz wyraźniej widać, że to tylko propa­gandowe pozory. Stagnacja kraju wzmaga aktywność opozycji demokratycznej. W ZUS pojawiają się pierwsze elektroniczne ma­szyny obliczeniowe. Na fali oficjalnych prób modernizacji kraju (w tym reformy podziału administracyjnego), w latach 70. powszech­nym systemem emerytalnym zostają objęte kolejne grupy społeczne, w tym rolnicy.

1980-1989 Od "Solidarności" do Okrągłego Stołu

Powstanie "Solidarności" i jej legalna działalność w latach 1980-81 czyni ubezpieczenia społeczne obszarem o wyjątkowej wrażliwości politycznej. Niezależny związek zawodowy odwołuje się do sprawiedliwości społecznej w zakresie świadczeń realizowanych przez państwo. Stan wojenny (13 grudnia 1981 roku) wstrzymuje wszelkie przejawy demokratyzacji i blokuje realizację postulatów. Powoduje zapaść gospodarczą i głęboką apatię społeczną na kolejne lata. Pod koniec lat 80. kryzys państwa wymusza zmiany ustrojowe. Powstaje Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, który ma zapewnić racjonalne finansowanie świadczeń. ZUS podejmuje pierwsze próby informatyzacji systemu ubezpieczeń.

1989-1997 Przyspieszona lekcja kapitalizmu

Pierwsza dekada III Rzeczypospolitej to radość z odzyskania swobód demokratycznych, lecz także społeczny szok transformacji i gigantyczna inflacja. ZUS musi funkcjonować w trudnych warunkach gospodarczo-finansowych. Zlikwidowanych zostaje wiele przedsiębiorstw. Gwałtownie kurczy się rynek pracy. Aby uchronić się przed bezrobociem, wiele osób decyduje się wcześniej przejść na emeryturę. Gwałtownie wzrasta liczba wypłacanych przez ZUS świadczeń. Nadweręża to fundusze ubezpieczeń społecznych. Konieczne staje się zreformowanie systemu ubezpieczeń. Pod koniec lat 90. przygotowywana jest zasadnicza reforma emerytalna.

1998-2009 Reforma emerytalna:
między indywidualizmem a solidaryzmem

W 1999 roku wchodzi w życie systemowa reforma ubezpieczeń społecznych. Jej istotą jest zmiana sposobu obliczania emerytury, której wysokość zależeć będzie przede wszystkim od sumy odprowadzonych składek, a nie jak dotąd, głównie od stażu pracy. Oznacza to konieczność utworzenia kilkunastu milionów indywidualnych kont dla ubezpieczonych, na których zapisywane i waloryzowane mają być składki. Dlatego ZUS musi stworzyć zaawansowany system informatyczny, który podoła ogromnej skali przedsięwzięcia. Wprowadzone zostają także dodatkowe formy oszczędzania na emeryturę (tzw. III filar).

Jerzy Buzek
(premier) w wystąpieniu telewizyjnym:

Od 1 stycznia 1999 będziemy mieć nowy i sprawiedliwy system emerytalny [...], nad wprowadzeniem pracowało wielu specjalistów, reprezentujących różne opcje polityczne. [...] Dla rolników stworzymy odrębny system. [...] Reforma to także szansa rozwoju gospodarczego Polski.

Warszawa, 28 maja 1998 (Polska Agencja Prasowa)

2010-2012 Po pierwsze - satysfakcja klienta

W drugiej dekadzie XXI wieku ZUS wprowadza nowoczesne metody zarządzania, wzorowane na rozwiązaniach stosowanych w firmach komercyjnych. W latach 2010-2012 realizowana jest strategia przekształceń ZUS. Jej głównym celem jest zwiększenie satysfakcji klienta dzięki innowacyjnym rozwiązaniom dotyczącym obsługi. Kompleksowy System Informatyczny ZUS staje się jednym z najbardziej zaawansowanych rozwiązań technologicznych w Europie. Umożliwia tworzenie elektronicznych roz­wiązań dla klientów, takich jak e-Inspektorat i Platforma Usług Elektronicznych ZUS (PUE), która jest pierwszym w pełni wdro­żonym polskim e-urzędem.

2013-2015 Bezpieczna przyszłość

Zgodnie ze strategią rozwoju ZUS poszerza zakres usług elektronicznych, a jednocześnie wciąż podnosi jakość obsługi klientów w swo­ich placówkach. Prowadzi również szeroką działalność edukacyjną i informacyjną. W roku 2015 ZUS otrzymał certyfikat ISO potwierdzający wysoką jakość obsługi klienta. Do ZUS wpływają składki na ubezpiecze­nia społeczne za 15,38 mln osób, a wpłaca je 2,5 mln przedsiębiorców. Co miesiąc ZUS wypłaca 7,3 mln emerytur i rent oraz 400 tys. zasiłków i innych świadczeń krótkoterminowych na łączną kwotę około 14 mld złotych.

2016-2019 Bezpieczeństwo dzięki odpowiedzialności

Zakład Ubezpieczeń Społecznych od ponad ośmiu dekad nieprzerwanie wypłaca Polakom należne świadczenia. Ciągłości powszechnego systemu zabezpieczenia społecznego w Polsce nie przerwały nawet zawirowania II wojny światowej. System ubezpieczeń społecznych się zmienia, podobnie jak zmieniają się warunki ekonomiczne, społeczne, a także świadomość obywateli. Polacy, tak jak mieszkańcy większości cywilizowanych krajów świata, żyją coraz dłużej i mają coraz mniej dzieci. Pojawiają się pytania o zmianę zasad funkcjonowania ubezpieczeń społecznych. Niezależnie jednak od decyzji, jakie zostaną podjęte w przyszłości, należne świadczenia będą wypłacane, a składki pobierane. Ubezpieczenia społeczne są bowiem jednym z najważniejszych elementów polityki społecznej państwa. W 2017 roku wypłacono z FUS prawie 137,10 mld zł emerytur. Ponad 48,24 mld zł wydano na świadczenia z funduszu rentowego.

2020-2023 ZUS w czasie pandemii i wojny w Ukrainie

Od 20 marca 2020 r., w związku z zakażeniami wirusem SARS-CoV-2, obowiązywał w Polsce stan epidemii, który został zniesiony 16 maja 2022 r. ZUS funkcjonował przez cały czas trwania pandemii. Oprócz swoich dotychczasowych zadań obsługiwał także rządowe programy pomocowe: Tarczę Antykryzysową, Polski Bon Turystyczny oraz świadczył pomoc dla płatników poszkodowanych w związku z sytuacją ekologiczną na Odrze. Przejął także obsługę świadczeń dla rodzin: „Rodzina 500+”, „Dobry Start” (tzw. 300+), rodzinny kapitał opiekuńczy, dofinansowanie do pobytu dziecka w placówce opiekuńczej (tzw. Żłobkowe). Było to możliwe dzięki wykorzystaniu nowoczesnych technologii, które gwarantują wysoki poziom automatyzacji procesów i obniżają koszty zarządzania programami.

24 lutego 2022 r. Rosja rozpoczęła wojnę na terytorium Ukrainy. Od pierwszego dnia zbrojnego konfliktu Zakład pomagał obywatelom Ukrainy: wypłacał świadczenia rodzinne, pomagał w zakładaniu profili na PUE, udostępnił formularze, infolinię, e-wizytę, stronę internetową i materiały informacyjne w języku ukraińskim. Zapewnił także schronienie dla uchodźców w 417 pokojach w swojej bazie noclegowej. Pracownicy ZUS z własnej inicjatywy organizowali zbiórki artykułów pierwszej potrzeby dla uchodźców.

2024 Jeden z największych e-urzędów w Polsce – lider e-administracji

Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest obecnie e-urzędem. Jego budowa rozpoczęła się w roku 2018 od wprowadzenia e-Składki oraz E-ZLA. W kolejnych latach ZUS wprowadził m.in. elektronizację akt pracowniczych – e-akta, elektronizację wydawania zaświadczeń A1, nowe wersje Programu Płatnik i ePłatnik. Umożliwił także składanie na PUE wniosków o świadczenia. Dzięki ZUS Polska jako jeden z pierwszych krajów UE wdrożyła system elektronicznej wymiany informacji dotyczących zabezpieczenia społecznego (EESSI). Obecnie ZUS jest elektronicznym urzędem dostępnym 24 godziny na dobę przez 7 dni w tygodniu. Udostępnia elektroniczne i interaktywne formularze, aplikacje mobilne, wysyła powiadomienia za pomocą SMS.

2024 Jeden z największych e-urzędów w Polsce – lider e-administracji

Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest obecnie e-urzędem. Jego budowa rozpoczęła się w roku 2018 od wprowadzenia e-Składki oraz E-ZLA. W kolejnych latach ZUS wprowadził m.in. elektronizację akt pracowniczych – e-akta, elektronizację wydawania zaświadczeń A1, nowe wersje Programu Płatnik i ePłatnik. Umożliwił także składanie na PUE wniosków o świadczenia. Dzięki ZUS Polska jako jeden z pierwszych krajów UE wdrożyła system elektronicznej wymiany informacji dotyczących zabezpieczenia społecznego (EESSI). Obecnie ZUS jest elektronicznym urzędem dostępnym 24 godziny na dobę przez 7 dni w tygodniu. Udostępnia elektroniczne i interaktywne formularze, aplikacje mobilne, wysyła powiadomienia za pomocą SMS.

2018-2024 Kontynuujemy najlepsze tradycje. Nasza strategia – bezpieczna przyszłość

Ubezpieczenia społeczne stanowią ważny filar naszej państwowości – odegrały istotną rolę w jej kształtowaniu oraz w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego i solidaryzmu społecznego. Zarówno w II Rzeczpospolitej, jak i teraz obowiązuje ten sam mechanizm redystrybucji. Trwałe są też mechanizmy zabezpieczenia społecznego. Nadal priorytetami są: gwarancja terminowej wypłaty świadczeń i dbałość o jak najlepszą jakość obsługi klientów, troska o zdrowie i sprawność ubezpieczonych oraz powszechna edukacja w dziedzinie ubezpieczeń społecznych i naukowe podstawy systemu.